Γράφει η Ιωάννα Σταθοπούλου

Η Όλγα Τοκάρτσουκ είναι Πολωνή διανοούμενη, συγγραφέας και ακτιβίστρια. Το 2018 βραβεύτηκε με το βραβείο Booker για το μυθιστόρημα της “Πλάνητες”. Επίσης τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας για τη χρονιά 2018. Όπως ανακοίνωσε η Σουηδική Ακαδημία της απονεμήθηκε για την “αφηγηματική της φαντασία, η οποία με εγκυκλοπαιδικό πάθος αναδεικνύει το πέρασμα των ορίων ως τρόπο ζωής”.

Έχει βραβευτεί και με πολλά άλλα βραβεία, διεθνή και πολωνικά και θεωρείται από τις σπουδαιότερες εκπροσώπους της σύγχρονης πολωνικής και κεντροευρωπαϊκής λογοτεχνίας.
Έχει γράψει ποιητικές συλλογές, διηγήματα και μυθιστορήματα. Η ίδια ονομάζει τα έργα της “μυθιστορήματα-αστερισμούς”. Εξηγεί τον όρο ως εξής: όπως οι αρχαίοι κοίταζαν τα άστρα στον ουρανό και τα ομαδοποιούσαν και στη συνέχεια τα συσχέτιζαν με πλάσματα και αριθμούς, έτσι κι αυτή βάζει στο χαρτί ιστορίες, δοκίμια, σπαράγματα κειμένου, πληροφορίες αφήνοντας τους αναγνώστες της να τα ομαδοποιήσουν, να βρουν το συνδετικό τους ιστό και να τους δώσουν νόημα.

Τα βιβλία της συνήθως δεν έχουν πλοκές γραμμικές ούτε ιστορικούς/χρονικούς περιορισμούς. Έχοντας πάθος με την ιστορία και τους μύθους διηγείται ιστορίες φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους, περίεργες, που δεν αφορούν τους πρωταγωνιστές της Ιστορίας, που ακροβατούν μεταξύ ρεαλισμού και φαντασίας.
Μετά τη μεγάλη αυτή εισαγωγή, που έκρινα απαραίτητη, επειδή το έργο της Τοκάρτσουκ είναι άγνωστο στη χώρα μας και λίγα έργα της έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά, ας περάσουμε στους “Πλάνητες”

Οι κριτικοί ονόμασαν τους “Πλάνητες” δοκιμιακό μυθιστόρημα. Αν θέλουμε να βρούμε ένα θέμα σε μια αφήγηση που δεν ακολουθεί ούτε χρονική ούτε ιστορική σειρά, ούτε όμως και έναν άξονα χώρου, θα λέγαμε ότι το θέμα είναι η κίνηση καθεαυτή, η αέναη περιπλάνηση ως τρόπος ζωής και σκέψης, ως μια μεταμόρφωση του μυαλού. Κατά τη συγγραφέα η κίνηση είναι ίδιον του πολιτισμένου ανθρώπου. “Αυτός που ορίζει τον κόσμο ξέρει πως το σώμα μας εν κινήσει είναι ιερό....μόλις ξεχάσεις και σταματήσεις.... θα μετατρέψει την πολύχρωμη ψυχή σου σε μια μικρή, επίπεδη ψυχούλα....” γράφει στην κεντρική ιστορία του βιβλίου, που φέρει και τον τίτλο “Πλάνητες”. Και λίγο πιο κάτω “Γι' αυτό οι τύραννοι κάθε απόχρωσης έχουν στο αίμα τους μίσος για τους νομάδες..... τους τσιγγάνους και τους Εβραίους, γι' αυτό αναγκάζουν τους ελεύθερους ανθρώπους να εγκατασταθούν κάπου, τους δίνουν μια διεύθυνση - κάτι που συνιστά καταδίκη”

Είναι φανερό ότι δεν είναι το ταξίδι με την τρέχουσα έννοια το θέμα, αλλά η ενστικτώδης κίνηση προς τα εμπρός, η κίνηση του μυαλού και της σκέψης, που δε σταματά ή δεν πρέπει να σταματά ποτέ. Το ταξίδι αποκτά μ' αυτόν τον τρόπο μια μεταφυσική διάσταση. “Υπάρχουν πράγματα που γίνονται μόνα τους, υπάρχουν ταξίδια που αρχίζουν και τελειώνουν στο όνειρο και υπάρχουν ταξιδιώτες που ανταποκρίνονται στο τραύλισμα της κλήσης της ίδιας της ανησυχίας τους”

Ένα άλλο νήμα που συνδέει τις ιστορίες και τις περιγραφές είναι η τάση της συγγραφέως να ανακαλύπτει οτιδήποτε είναι χαλασμένο, ατελές, σπασμένο, ραγισμένο. “ Με ενδιαφέρουν σε οποιαδήποτε μορφή τα λάθη της δημιουργίας, τα αδιέξοδα. Αυτό που έπρεπε να αναπτυχθεί, αλλά για κάποιο λόγο παρέμεινε ατελές ή και το αντίθετο – το υπερβολικά ανεπτυγμένο.” Μαζί με τα παραπάνω την απασχολεί το αφύσικο, το τερατώδες στην ίδια την φυσική πραγματικότητα του ανθρώπινου σώματος, το οποίο θεωρεί ότι είναι μήτρα της ύπαρξής μας και του πόνου μας. Έτσι υπογραμμίζει την εύθραυστη, ευμετάβολη ποιότητα της φύσης του ανθρώπου. Στο βιβλίο παρελαύνουν περιγραφές ακρωτηριασμένων μελών που συντηρούνται μέσα σε χημικές ουσίες, και παρεκκλίσεις της φύσης, τερατογενέσεις που φυλάσσονται για λόγους επιστημονικής έρευνας ή για τέρψη όσων έχουν νοσηρή περιέργεια. “Η πραγματική ανθρώπινη εξουσία μπορεί να αγγίξει μόνο το σώμα – κι έτσι ακριβώς ασκείται” γράφει στον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Α΄ της Αυστρίας μια απελπισμένη κόρη, που ζητά το ταριχευμένο σώμα του πατέρα της, για να το θάψει, αποσπώντας το από τη φρικώδη συλλογή του. Η συγγραφέας παρουσιάζει τη σωματικότητα, που είναι εύθραυστη, ως όχημα κάθε βιώματος.
Πώς μπορεί να συνδέονται αυτά τα δύο θέματα; Η κίνηση και η εύθραυστη σωματικότητα, η τερατογένεση, το λάθος της δημιουργίας; Μια σκέψη είναι ότι το ταξίδι εκτός από κίνηση στο χώρο είναι και κίνηση στο χρόνο' ό,τι απομένει και διατηρείται από τα ανθρώπινα σώματα είναι προϊόν και απόδειξη αυτής της κίνησης στο χρόνο. Και η εξερεύνηση του σώματος και των ανατομικών λεπτομερειών του συνιστά ένα άλλου είδους ταξίδι εξίσου σημαντικό' το σώμα παρουσιάζεται σαν μυστηριώδης πλανήτης προς εξερεύνηση για ό,τι κρύβεται κάτω από το δέρμα.
Η αλήθεια είναι ότι όσο ενδιαφέρουσα είναι αυτή η ιδέα των διαφορετικών “ταξιδιών”, τόσο χαλαρή είναι η σύνδεσή τους' δύσκολα μπορεί κανείς να βρει το συνδετικό κρίκο μιας τόσο ετερόκλητης σύνθεσης κειμένων, που κυμαίνονται από το δοκίμιο και την αυτοβιογραφία ως τις σκόρπιες πληροφορίες και το διήγημα. Πάντως με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται καθαρά η αποσπασματικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας και εξηγείται όλη η δομή του μυθιστορήματος.

Τα καλύτερα αποσπάσματα του μυθιστορήματος, πιστεύω ότι, είναι οι αφηγήσεις. Η ιστορία ενός άνδρα που η σύζυγος και το παιδί του χάνονται μυστηριωδώς σε ένα νησί των Δαλματικών ακτών, η ιστορία του καπετάνιου Έρικ, οι ιστορίες μιας καθηγήτριας κλασικών σπουδών, που με το διάσημο κλασικιστή σύζυγό της κάνει κάθε χρόνο κρουαζιέρα στα ελληνική νησιά και της Ρωσίδας μάνας, που προσπαθεί να ξεφύγει από τα βάσανά της, περιπλανώμενη στη Μόσχα. Τέλος η ιστορία της μεταφοράς της καρδιάς του Σοπέν από την αδελφή του μετά το θάνατό του στην Πολωνία, για να ταφεί στη γενέτειρά του. Αυτές οι ιστορίες απλώνονται στο χώρο και στο χρόνο και μαζί με τις ανατομικές περιγραφές καλύπτουν το χρόνο από το 17ο αιώνα μέχρι σήμερα. Και είναι οι ιστορίες αυτές, ιστορίες απώλειας, πόνου, έλλειψης. Οι ήρωές της είναι στιβαροί, ολοκληρωμένοι χαρακτήρες, με τις φωτεινές και σκοτεινές πλευρές τους. Άνθρωποι χωμάτινοι, με τραύματα και πληγωμένη ψυχή' ο πόνος και ο εκφυλισμός της ζωής κοινή μοίρα.
Η γλώσσα της στα δοκίμια, αλλά κυρίως στις αφηγήσεις είναι καλοδουλεμένη, εύσχημη και εύηχη. Υπάρχει μια λεπτή ειρωνεία, μια ρυθμική μελαγχολία που διατρέχει όλο το κείμενο, οξυδερκής παρατηρητικότητα, που οδηγεί σε εξαιρετικές περιγραφές και ένας στοχασμός πολυεπίπεδος. Η γραφή της είναι ατμοσφαιρική και ο μυστικισμός κάνει την εμφάνισή του σε πολλές ιστορίες.

Μπορεί η δομή του μυθιστορήματος να ξενίζει τον αναγνώστη στην αρχή, καθώς ξεφεύγει από το γνωστό και οικείο, από τις νόρμες και τους κανόνες. Αξίζει όμως να το διαβάσει κάποιος ως μια καινούρια πρόταση στη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή. Ειδικά τα αφηγηματικά μέρη θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή διηγημάτων.